BertoltBrecht (Augsburg, 1898 - Berlin, 1956)’in “Tiyatro ?iirleri” (Metis Yay., ?st., 1987) kitab?n?n en içli ?iirlerinden birisi “Sürgündeki Oyuncu P. L’ye” ad?n? ta??yan k?sa bir metindir. Ba?l???n yan?ndaki parantez içindeki veriye göre ?iir 1950’de kaleme al?nm??.

Kerem Çal??kan taraf?ndan Türkçe’ye kazand?r?lan bir kitap “Tiyatro ?iirleri”. Esat Tekand’?n desenleriyle bezeli olan kitap, yay?mland??? dönemin Türkiye’sindeki negatif hallere yönelik pek çok göndermeyi içeriyordu. Dönemin Türkiye’si: 12 Eylül Türkiye’si…

Birkaç örnek vermeliyiz burada:

Brecht, kitab?n ilk metninde “Danimarkal? ??çi oyuncularla Gözlem Sanat? Üzerine Konu?ma” yapar. Metnin bir yerinde, ülkesinden kaçan bir oyun yazar?na at?f yapar. 12 Eylül sonras? ülkesinden kaçmak, yurt d???nda ya?amak zorunda olan ?airleri, yazarlar?, sanat ve bilim insanlar?n?, siyaset aktörlerini hat?rlamamak mümkün mü burada?

“Vazgeçme ve kar?? ç?kma, deneme ve ba?aramama

Bütün bunlar? tarihsel olaylar gibi koyacaks?n?z sahneye sonra.

(Hatta, ?u anda burada olup bitene bile,

Bakabilirsiniz, bakar gibi bir resme:

Ülkesinden kaçm?? oyun yazar?n?n

Gözlem konusunda nas?l ders verdi?ine sizlere.)” (s. 11)

Ayn? ?iirin son dizeleri, adalet duygusuna, hay?r, tutkusuna at?f yapar; 12 Eylül sonras? adaletsizliklerine gönderme gibi alg?lanabilir; ?öyledir:

“Ö?renmenin ciddiyeti ve bilginin co?kusuyla

Dönü?türebilirsiniz kavgan?n deneyimini

Ortak bir mülkiyete ve

Adaleti tutkuya” (s. 13)

“Oyuncunun Topra?a Verili?i” ba?l?kl? metinde ?u dizeler ilginçtir, devrin ruhu için:

“Üstü k?z?l bir bayrakla örtülmü?tü ama,

??çilerin arma?an?,

Bask? günlerindeki de?i?mezli?inin ve

De?i?im günlerindeki çal??malar?n?n an?s?na.” (s. 38)

“Sürgündeki Oyuncu” ba?l?kl? metinse ?öyle ba?lar:

“?imdi makyaj?n? yapar. Beyaz hücrede

Oturmu? iki büklüm ufac?k taburede.”

Biti?i ise ?öyledir “HeleneWeigel’e adanm??” ?iirin:

“Büyük sava?ç?

Giymek için çar?klar?n? ve

Göstermek için Endülüslü bal?kç? kar?s?n?n

Generallere kar?? sava??n?.” (s. 40)

“Carrar Ana Olarak HeleneWeigel” adl? ?iir de askerî bir süreç içinde ya?ama mücadelesi veren kahramana at?flarla ba?lar:

“O?lunu bal??a göndererek, generallerin

Canl? olan her?eyi bo?maya karar verdikleri s?rada,

Ekme?ini pi?irerek top sesleri aras?nda,

Sava??n d???nda gibiydi adeta. Yaln?zca

Durup dinlenmeden a?lar? onaran elleri,

Vuruyordu d??ar? h?rs? ve korkuyu.” (s. 43)

“Oyun Yazar?n?n Türküsü” ?iirinin ba? taraflar?nda bir yerde ise, sosyal adaletsizlikler verilir; ?öyle:

“Birbirlerinin odas?na planlarla nas?l girdiklerini

Ya da coplar ve sopalarla,

Nas?l durduklar?n? sokaklarda ve beklediklerini

Nas?l tuzaklar kurduklar?n? birbirlerine” (s. 56)

Eserleri yasaklanan, vatanda?l?ktan ç?kar?lan, uzun y?llar sürgünde ya?amak zorunda kalan Brecht’in, üstteki al?nt?lar? içeren bir kitab?n?n Türkiye’de yay?mlanabilir olmas?, darbenin getirdi?i sosyolojinin bir miktar a??nd???n?n alameti say?lsa gerektir. Yoksa buluttan nem kap?lan süreçlerde, böylesi metinleri yay?mlamak, cesur yürek i?idir.

Bakt?m, gerçekten de bir gev?eme var. Örne?in, Tiyatro ?iirleri kitab?n?n yay?mland??? ?ubat 1987’den dört ay sonra 29 Haziran 1987’de 7,5 y?ll?k bir sürgünden sonra ülkesine dönebilmi?ti bir ?ark?c?m?z: Cem Karaca. Halk ve devrin normalle?me e?ilimi gösteren görece adaleti Cem Karaca’y? ba?r?na basm??t?.

Bundan bir süre sonra da, 6 Eylül 1987’de referandum yap?lm?? ve Türkiye’de darbe sonras? getirilen siyaset yasaklar? halk?n oyuyla kald?r?lm??t?.

Velhas?l kitaplar yay?mlanabilir, sanatç? ve ayd?nlar ülkelerine geri dönebilir, siyasi yasaklar kald?r?labilir olmu?.

Türkiye’nin mükerrer ba?ka süreçlerinden de örneklendirmeler yap?labilir mi? Evet ama biz “Tiyatro ?iirleri”nin Türkiye’deki yay?mlanabilirlik sürecini ölçü almakla yetinelim...

Gelelim yaz?m?z?n ba??nda at?f yapt???m?z “Sürgündeki Oyuncu P.L.’ye” ?iirine. Metnin tamam? ?öyle:

“Dinle, geri ça??r?yoruz seni, ey kovulan

Geriye dönmelisin ?imdi. Bir zamanlar

Ya? bal akan bir ülkeydi kovuldu?un,

Ça?r?ld???nsa y?k?k bir ülke ?imdi

Ve hiçbir ?ey sunamay?z sana

Sana ihtiyac?m?z oldu?undan ba?ka.

Yoksul ya da zengin

Sa?l?kl? ya da hasta

Unut her?eyi

Ve gel geri.” (s. 72)

Brecht’in biyografisi ve kendi ça?? ile ilgili yans?malar ku?kusuz yukar?dan beri okudu?unuz iktibaslar. Fakat ba?ka ça?lara, ba?ka ülkelere, ba?ka ki?ilere ulanabiliyor hemen hepsi. Bunda ?a??lacak bir ?ey yok, çünkü dünya ayn? dünya. Hayat ayn? yahut benzer pratiklerle ya?anabilir mahiyette. Bu anlamda, sözgelimi fa?izm Almanya’s? ile militarist bir ülke aras?ndaki geçi? a??na tuhafl?k etiketi vurulmamal?.

Madalyonun beri taraf?na bakal?m bir de: Verdi?imiz örnekler de gösteriyor ki, her nerede olursa olsun, kovulanlar ve kaçanlar de?il, kovanlar yahut kaç?rtanlar bir süre sonra pi?manl?k utanc? ya??yorlar. Bu berrak sonuç, hiçbir zaman göz ard? edilmesin…

Ankara, 28 ?ubat 2020